Rys historyczny
Jest to najstarszy i najlepiej udokumentowany istniejący do chwili obecnej budynek w Sobieszowie. Położony w centrum miejscowości koło dawnego majątku, na wysokim lewym tarasie potoku Wrzosówki. Wiele wskazuje na to, iż było to miejsce pierwotnej osady, zbudowanej tu przed wiekami. Podłożem jest skala granitowa, przykryta cienkim płaszczem polodowcowych żwirów osadowych. Kościół stoi pośrodku bardzo starego cmentarza grzebalnego (obecnie zlikwidowany), otoczonego starym, niskim murem kamiennym. Od ulicy Karkonoskiej prowadzą tutaj kamienne schody, liczące 55 stopni. Od strony, północnej jest łatwy dojazd i mały plac przed bramą wjazdową.
Miejscowość tę, noszącą wówczas nazwę Villa Hermanni, wspominano w dokumencie z roku 1305. W dokumencie z dnia 1 stycznia 1380 roku wydanym przez księżną Annę Świdnicką, jest wspomniany Mikołaj, proboszcz z Sobieszowa. Rycerz Gocze Schoff Starej Kamienicy przeznaczył 10 marek rocznego czynszu na uposażenie dwóch ołtarzy w Starej Kamienicy i dla altarzystów (odprawiających tu msze Św.), w tym również dla ww. proboszcza Mikołaja. Pismo stwierdza więc, że w Sobieszowie istniał kościół, o którym nic więcej nie wiemy. Prawdopodobnie był to kościółek drewniany.
Po raz drugi znajdujemy wzmiankę o proboszczu w Sobieszowie, więc istniała tu parafia, w dokumencie fundacyjnym kaplicy na Chojniku (Chojnasty) z roku 1393, w którym czytamy: "...wyraził zgodę, podobnie jak wielebny proboszcz z Sobieszowa, do którego należy duchowa opieka nad Chojnikiem…".
O kościele murowanym wspomina ks. Klenner w swojej kronice. Świątynia była budynkiem wzniesionym z kamienia, krytym gontem, z dwoma przedsionkami i małą wieżyczką. Pod koniec XVI wieku lub z początkiem XVII wieku, pierwotny, średniowieczny wiejski kościół, składający się z prezbiterium, nawy i zakrystii zostaje poszerzony o jedną boczną nawę - do szerokości zakrystii.
Z kościoła przed przebudową pozostała kamienna chrzcielnica z datą: 1486 (obecnie w Podgórzynie). Najbardziej znaną z dokumentów postacią z końca XV i początku XVI wieku jest proboszcz Marek Meischeider, który był bardzo gorliwym i pracowitym duszpasterzem. W należącej do parafii w Sobieszowie Szklarskiej Porębie, z pomocą gminy wznosi z drewna kaplicę pod wezwaniem Bożego Ciała. Zgodnie z bulą papieską z roku 1490, kościół ten uroczyście został uznany za kościół filialny Sobieszowa. Kronika ks. Klennera podaje też informację: stary dokument głosi, że w roku 1515 dla upiększenia kościoła w Sobieszowie sprowadzono nowy ołtarz i jako główny obraz wybrano Świętą Barbarę. Patronką kościoła i parafii w Sobieszowie do roku 1520 była św. Barbara.
Z dawnych akt kościelnych wynika, że jeszcze przed końcem XIX wieku, gdy posadzka nie była jeszcze wyłożona cementowymi płytami, po lewej stronie prezbiterium znajdowała się omszała płyta nagrobkowa i czytelny napis: Anno domini M.C.C.C.C.C.X..V.V. obiit Marcus Meischeider Plebanus In Hermannsdorf orate pro eo. (W Roku Pańskim 1520 zmarł Marek Meischeider proboszcz w Sobieszowie. Módlcie się za niego). Napis na płycie otaczały proste formy ozdobne. Krótko po śmierci proboszcza Meischeidera kościół zajęli protestanci i byli tu aż do roku 1654. Obecna wieża, dzwony i zegar powstały w czasach, kiedy świątynia była w rękach protestantów.
Gdy minęły lata szczególnie okrutnej w tych okolicach wojny trzydziestoletniej (1618 - 1648) i nastąpiła normalizacja życia, w myśl zasady: cuius regio eius religio - czyja władza tego religia - cesarska Komisja Remitacyjna. zwana Komisją Kluczy, w dniu 22 lutego 1654 roku przekazała kościół na powrót obrządkowi katolickiemu. Śląsk należał wówczas do cesarstwa Austriackiego, a cesarz był katolikiem, stąd właśnie taka decyzja. Administratorami zostali oo. Cystersi z Cieplic. Po przejęciu z rąk protestantów, kościół wymagał remontu. Dlatego hrabia Jan Nepomucen Schaffgotsch w latach 1781 - 1782 przebudował kościół i na nowo wyposażył. Ksiądz Klenner nazywa hrabiego dobroczyńcą:...który nie bał się żadnych kosztów, aby kościół wyglądał godnie, a był to złoty czas tej świątyni.
Wiemy, jaki był zakres prac. Kościół został poszerzony o jedną nawę i otrzymał masywne sklepienie. Przebudowa polegała na wyrównaniu poszczególnych części do jednej prostokątnej bryły i przykrycie całości prostym, dwuspadowym dachem pokrytym dachówką oraz na wybiciu jednolitych, zgodnych z XVIII wiecznymi kanonami architektonicznymi, wysokich otworów okiennych i drzwiowych. Jako wzór powstającej fasady, w skromniejszych miarach i formie, służył kościół w Cieplicach. Przebudowany kościół został poświęcony św. Marcinowi, ale obraz w ołtarzu głównym przedstawiał Św. Judę Tadeusza (malarz Pratz z Cieplic). Ołtarze boczne ustawione w prezbiterium to: ołtarz Matki Bożej Dobrej Rady i Świętego Jana Nepomucena. Prace budowlane prowadził mistrz Liebusch z Jeleniej Góry, natomiast ołtarz główny, ołtarze boczne wykonał jeleniogórski rzeźbiarz Augustyn Wagner.
Następne poważne prace budowlane w kościele wykonano w II połowie XIX wieku. W czasie ostatnich prac remontowych na dachu, na jednej z wielkich belek odczytano wyciętą datę: 1870. W roku 1887 przeniesiono dwa boczne ołtarze z prezbiterium do nawy kościelnej. Odnowiono ołtarz główny, w którym umieszczono obraz św. Marcina, a ołtarze boczne ozdobiły obrazy Matki Bożej z. Dzieciątkiem i św. Józefa, wszystkie wykonane przez profesora Hieronima Richtera. Stare obrazy umieszczono na ścianach. Wejście do zakrystii usytuowano w prezbiterium, a dotychczasowe wejście do zakrystii z. nawy bocznej zamurowano, ustawiając tu ołtarz św. Józefa. W roku 1881 w kościele ułożono nową posadzkę, a w cztery lata później, w r. 1885 poświęcono również nowe stacje Drogi Krzyżowej.
Po roku 1945 kościół św. Marcina był szczególnym miejscem modlitwy i spotkań Polaków, którzy przybywali do miejscowości noszącej wówczas nazwę Chojnasty, dosłownie ze wszystkich regionów Polski, a często także spoza jej granic. Już 31 października 1945 roku przybył pierwszy ksiądz Polak - Franciszek Marszał - Olszowski. Wszystkich jednoczył kościół, udział w nabożeństwach, śpiewy w języku polskim, co w tamtych czasach było szczególnie ważnym potwierdzeniem przynależność do Ojczyzny. Udział wiernych w nabożeństwach był tak liczny, że kościół św. Marcina był zbyt mały na potrzeby parafii, dlatego gdy w roku 1946 wyjechał ostatni pastor ewangelicki, przejęto obecny kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, który jest centralnie położony i znacznie większy.
Kościół św. Marcina, położony malowniczo na wzgórzu poza miejscowością, choć w tytule jest kościołem parafialnym, to faktycznie staje się kościołem pomocniczym, w którym w niedzielę jest odprawiana tylko jedna Msza Święta. W dni powszednie odprawiane były tu Msze Św. do roku 1959, gdy księża mieszkali na plebani przy ulicy Tetmajera. W roku 1959 ks. Stanisław Jaremczuk przenosi się na stałe do budynku dawnej pastorówki przy kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa, a mieszkające tam rodziny przenoszą się do budynku starej plebanii, i tak jest do dnia dzisiejszego.
Większe prace remontowe prowadzono w latach: 1955 i 1961. W latach sześćdziesiątych ówczesne władze miejskie Sobieszowa zlikwidowały stary cmentarz wokół kościoła św. Marcina. Niezabezpieczony przed włamaniem kościół został kilka razy zdemolowany przez „nieznanych sprawców", którzy poczynili wielkie szkody. Był to czas największych zniszczeń i strat, a ponieważ parafia budowała nowy kościół w Jagniątkowie, kościół św. Marcina był zamknięty przez kilka lat. Po śmierci księdza Kamińskiego młody proboszcz, ks. Józef Stec, rozpoczął wielki remont, który polegał na naprawie dachu, wykonaniu nowych tynków wewnętrznych i zewnętrznych. Kościół zabezpieczono także kratami, wymalowano wnętrze i w miarę możliwości uzupełniono wystrój. Prace prowadzone z zaangażowaniem społecznym parafian i przy udziale Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków postępowały tak szybko, że już 19.10.1986 r. w czasie wizytacji kanonicznej Ks. Bp Adam Dyczkowski poświęcił wyremontowany kościół. W roku 1988 „nieznani sprawcy" wzniecili pożar na wieży kościoła, który na szczęście nie spowodował większych strat. Już 1 maja 1988 roku ks. proboszcz Józef Stec ogłosił rozpoczęcie prac remontowych. Straty zostały naprawione i uzupełnione, a wejścia zabezpieczono przed niepowołanymi wizytami. Wieża otrzymała nowe tynki.
W roku 1993 dzięki dotacji z Funduszu Kościelnego świątynię pokryto dachówką na południowej części więźby, a ponieważ dachówka była słabej jakości, zastąpiono ją nową w roku 2002. Dzięki dotacji Urzędu Miasta w Jeleniej Górze w roku 2000 został poddany gruntownej renowacji ołtarz główny, a w roku 2002 i 2003 barokowa ambona. Prace konserwatorskie elementów rzeźbiarskich wykonała w pracowni w Krzeszowie pani Maria Lelek z Krakowa. Została także zrekonstruowana chrzcielnica oraz ołtarze boczne. Tak, więc od roku 2003 cieszymy się pięknem barokowego wystroju kościoła - już prawie w całej okazałości - po jego renowacji.
Odnowione wnętrze kościoła św. Marcina nastraja do modlitwy i skupienia, ponieważ w nim jest zawarta wiara i wielkość serca całych pokoleń mieszkańców Sobieszowa.
Opis budowli
Kościół jest orientowany, czyli zwrócony prezbiterium ku wschodowi. Ściany i sklepienia są wykonane z łamanego kamienia i cegły, otynkowane. Całość jest pokryta dwuspadowym dachem pokrytym dachówką, wiązania dachu drewniane. Budynek na rzucie prostokąta o wymiarach 28,5 metra długości i 14,7 metra szerokości ma niewysokie mury i zasadniczo proste tynki. Jedynie ubogacony jest szczyt główny za ołtarzem. Tynki fasady są podzielone geometrycznie na prostokąty, trójkąty i pilastry, a całość zwieńczona jest kutym metalowym krzyżem i ozdobiona gazonami wykutymi z piaskowca.
Krzyż został wykonany w XVIII wieku z żelaza, ma wysokość 120 centymetrów i jest ozdobiony promienistą glorią oraz trójliściem na ramionach. Przy końcu spływów wolutowych fasady, na kwadratowych postumentach są umieszczone dwa XIX wieczne wazony o wysokości 80 cm. Wazony są wykute z piaskowca i ozdobione pełnoplastycznym wieńcem z liści laurowych.
Otwory okien i drzwi są ujęte w proste XVIII wieczne obramienia o wymiarach 190 x 260 cm, które zostały odkute w piaskowcu i profilowane ozdobnymi węgarkami oraz podobnie zarysowanymi spłaszczonymi łukami. Z południowej i północnej strony kościół jest wzbogacony dwoma portalami; są to portale odkute z piaskowca, o wymiarach 190 x 290 cm, z węgarkami mającymi wydzielony cokół, przyozdobiony profilowaną opaską. Przy południowym portalu znajduje się metalowa pozostałość, do której w minionych wiekach były umocowane drewniane krzyże misyjne. Obecny kamienny krzyż z napisem: Jezu, ufam Tobie, ustawiony tu w roku 2002, jest przystosowany ze starego krzyża, aby zachować tradycję krzyży na tym miejscu.
Korpus kościoła składa się z prezbiterium, dwóch naw i zakrystii. Prezbiterium jest jednoprzęsłowe, przykryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, oświetlone jednym, północnym oknem. Nawa główna na osi prezbiterium i boczna południowa - niższa. Nawy oddzielają dwa filary z arkadami. Główną nawę przykrywa sklepienie trójprzęsłowe, krzyżowo - kolebkowe. Boczną nawę sklepienie krzyżowo kolebkowe - sześcioprzęsłowe. Na jedno przęsło nawy głównej przypadają dwa małe przęsła nawy bocznej. Obecna budowla zachowała ślady renesansowych elementów stylowych, ale przeważającechy barokowe.